 |
| Dasbodh |
II जय जय रघुवीर समर्थ II II श्रीमंत दासबोध II
दशक पहिला समास पहिला
The first dashak of Srimad-Dasbodha is called 'Satvan'. In this first decade, Shri Samarth has emphasized the importance of Sriganesha, in the form of knowledge with constant vigor and strength. Why it is written and what is its 'Falshruti' is stated in the first Samas of this first dashak
II दासबोध दशक १ - स्तवननाम
समास १ - मंगलाचरण II
IIश्री रामसमर्थ IIश्रोते पुसती कोण ग्रंथ I
मराठी अर्थ -
श्रोते विचारत आहेत कि, हा कुठला ग्रंथ आहे, यात
काय सांगितलंय, याच्या श्रवणाने म्हणजेच
याच्या अभ्यासाने, चिंतनाने, मनाने आम्हाला
काय लाभ होईल.
मराठी अर्थ -
श्रोते विचारत आहेत कि, हा कुठला ग्रंथ आहे, यात
काय सांगितलंय, याच्या श्रवणाने म्हणजेच
याच्या अभ्यासाने, चिंतनाने, मनाने आम्हाला
काय लाभ होईल.
ग्रंथा नाम दासबोध I गुरुशिष्यांचा सवांद I
श्री समर्थ उत्तर देतात कि ,या ग्रंथाचे नांव
दासबोध आहे आणि त्यात गुरु-शिष्याच्या
संवादरुपाने भक्तिमार्ग विवरण करून
सांगितला आहे.
नवविधा भक्ती आणि ज्ञान I बोलि वैराग्याचे लक्षण I
या दासबोध ग्रंथात नवविधा भक्ति, ब्रह्मज्ञान
आणिवैराग्याचे लक्षण आणि विशेषकरुन
आध्यात्मनिरुपण विविध ठिकाणी केलेले आहे.
भक्तीचेन योगे देव I निश्र्चये पावती मानव I
भक्तिमार्गाचा अवलंब करणार्‍यास हमखास
ईश्वरदर्शनाचा लाभ होतो असा या ग्रंथाचा
स्पष्ट अभिप्राय आहे .
मुख्य
भक्तीचा निश्र्चयो I
शुद्धज्ञानाचा निश्र्चयो I
मुख्यभक्ति कोणती आहे ,शुद्धज्ञान कोणते आहे
आत्मस्थिती कशी असते याचे विवरण केले आहे
शुद्ध
उपदेशाचा निश्र्चयो I संयोज्यमुक्तीचा निश्र्चयो I
शुद्धउपदेश म्हणजे काय,सायुज्यमुक्ति कशाला
म्हणतात मोक्षप्राप्ति काय असते याचे विवरण
या ग्रंथात केले आहे.
शुद्ध
स्वरूपाचा निश्र्चयो I विदेहस्थितीचा निश्र्चयो I
आलिप्तपणाचा निश्र्चयो I बोलिला असे II७II
शुद्धस्वरुप कसे असते, विदेहस्थिती कोणती
अलिप्तपणा म्हणजे काय असतो याचे विवरण
केले आहे.
श्री समर्थ उत्तर देतात कि ,या ग्रंथाचे नांव
दासबोध आहे आणि त्यात गुरु-शिष्याच्या
संवादरुपाने भक्तिमार्ग विवरण करून
सांगितला आहे.
या दासबोध ग्रंथात नवविधा भक्ति, ब्रह्मज्ञान
आणिवैराग्याचे लक्षण आणि विशेषकरुन
आध्यात्मनिरुपण विविध ठिकाणी केलेले आहे.
आणिवैराग्याचे लक्षण आणि विशेषकरुन
आध्यात्मनिरुपण विविध ठिकाणी केलेले आहे.
भक्तिमार्गाचा अवलंब करणार्‍यास हमखास
ईश्वरदर्शनाचा लाभ होतो असा या ग्रंथाचा
स्पष्ट अभिप्राय आहे .
मुख्यभक्ति कोणती आहे ,शुद्धज्ञान कोणते आहे
आत्मस्थिती कशी असते याचे विवरण केले आहे
शुद्धउपदेश म्हणजे काय,सायुज्यमुक्ति कशाला
म्हणतात मोक्षप्राप्ति काय असते याचे विवरण
या ग्रंथात केले आहे.
म्हणतात मोक्षप्राप्ति काय असते याचे विवरण
या ग्रंथात केले आहे.
शुद्ध स्वरूपाचा निश्र्चयो I विदेहस्थितीचा निश्र्चयो I
आलिप्तपणाचा निश्र्चयो I बोलिला असे II७II
शुद्धस्वरुप कसे असते, विदेहस्थिती कोणती
अलिप्तपणा म्हणजे काय असतो याचे विवरण
केले आहे.
मुख्य
देवाचा निश्र्चयो
I मुख्य भक्ताचा निश्र्चयो I
मुख्यदेव कोणता, उत्तम भक्त कोण,
जीवशिवस्वरुप या ग्रंथात स्पष्ट सांगितले.
मुख्य
ब्रम्हाचा निश्र्चयो I नाना
मतांचा निश्र्चयो I
मुख्यब्रह्म कसे ,विविध मते कोणती आणि
आपण स्वतः कोण आहे याचं सुस्पष्ट
विवरण येथे केले आहे.
मुख्य
उपासना लक्षण I नाना
कवित्वलक्षण I
उपासनेचे मुख्य लक्षण कोणते आहे,विविध
काव्याची लक्षणं कोणती विविधप्रकारच्या
चतुरपणाची लक्षणं कशी असतात हे या
ग्रंथात स्पष्ट सांगितले.
मायोद्धवाचे लक्षण I पांचभूतांचे लक्षण I
मायेच्या उत्पत्तीची लक्षणं कोणती,पंचमहाभूताची
लक्षणं कोणती आहेत, आणि या सृष्टीचा
कर्ता कोण आहे आणि त्याच्या कर्त्याची
लक्षणं याविषयी या ग्रंथात स्पष्ट सांगितले.
नाना
किंत निवारिले I नाना
संशयो छेदिले I
या दासबोधात अनेक शंकांचे निवारण केले
आहे व अनेक चुकीच्या समजुतीचे निवारण
केले आहे. अनेक संशय छेदून टाकले आहेत.
आणि अनेक प्रश्नांना समाधानकारक उत्तरे
दिली आहेत.
ऐसे
बहुधा निरोपिले I ग्रंथगर्भी जे बोलिले I
दासबोधाची रचना आणि दासबोध या ग्रंथाचे
तात्पर्ययाविषयी या ग्रंथात स्पष्ट सांगितले.
तथापि अवघा दासबोध Iदशक फोडून केला विशदI
जे जे दशकींचा अनुवाद Iते ते दशकी बोलिलाII१४II
हा संपूर्ण दासबोध वीस दशकात विभागाला
आहे आणि प्रत्येक दशकाचा विषय त्या त्या
दशकात स्पष्ट सांगितला आहे.
नाना ग्रंथांच्या समती I उपनिषदे वेदांत श्रुती I
या दासबॊधामधील विषयास अनेक ग्रंथाचे
आधार घेतले आहेत त्यामध्ये उपनिषदे आणि
वेद हे आधार महत्वाचे आहेत आणि आत्मप्रचित
म्हणजे काय हे शास्त्रप्रचितीबरोबरच
स्वानुभवाचाआधार घेऊन हा ग्रंथ लिहला आहे .
नाना समतीअन्वये I म्हणौनि मिथ्या म्हणंता नये I
अनेक प्रकारचे आधार घेऊन मांडलेला हा
दासबोध ग्रंथातीलविषय चुकीचे आहेत असे
म्हणता येणार नाही परंतु हे प्रत्यक्ष अनुभवास येते.
मत्सरे यासी मिथ्या म्हणती I तरी अवघेचि ग्रंथ उछदती I
नाना
ग्रंथांच्या समती I भगवद्वाक्ये II१७II
अनेक ग्रंथांचा व भगवद्‍ वचनाचा आधार घेऊन
दासबोधातील विषय मांडलेले आहेत,परंतु मत्सरी
माणसे या विषयमांडणीस खोटा म्हणून
हिणवतातपण तसे असेल तर सर्व
भगवंतांच्या वचनांना खोटे मानावे लागेल.
शिवगीता रामगीता I गुरुगीता गर्भगिता I
उत्तरगीता अवधूतगीता I वेद
आणि वेदांत II१८II
शिवगीता, रामगीता, गुरूगीता, गर्भगीता, उत्तरगीता अवधूतगीता
इत्यादि अनेक ग्रंथाचा आधार घेऊन हा दासबोध ग्रंथ लिहिला आहे.
मुख्यदेव कोणता, उत्तम भक्त कोण,
जीवशिवस्वरुप या ग्रंथात स्पष्ट सांगितले.
मुख्यब्रह्म कसे ,विविध मते कोणती आणि
आपण स्वतः कोण आहे याचं सुस्पष्ट
विवरण येथे केले आहे.
आपण स्वतः कोण आहे याचं सुस्पष्ट
विवरण येथे केले आहे.
उपासनेचे मुख्य लक्षण कोणते आहे,विविध
काव्याची लक्षणं कोणती विविधप्रकारच्या
चतुरपणाची लक्षणं कशी असतात हे या
ग्रंथात स्पष्ट सांगितले.
मायेच्या उत्पत्तीची लक्षणं कोणती,पंचमहाभूताची
लक्षणं कोणती आहेत, आणि या सृष्टीचा
कर्ता कोण आहे आणि त्याच्या कर्त्याची
लक्षणं याविषयी या ग्रंथात स्पष्ट सांगितले.
या दासबोधात अनेक शंकांचे निवारण केले
आहे व अनेक चुकीच्या समजुतीचे निवारण
केले आहे. अनेक संशय छेदून टाकले आहेत.
आणि अनेक प्रश्नांना समाधानकारक उत्तरे
दिली आहेत.
दासबोधाची रचना आणि दासबोध या ग्रंथाचे
तात्पर्ययाविषयी या ग्रंथात स्पष्ट सांगितले.
तथापि अवघा दासबोध Iदशक फोडून केला विशदI
जे जे दशकींचा अनुवाद Iते ते दशकी बोलिलाII१४II
हा संपूर्ण दासबोध वीस दशकात विभागाला
आहे आणि प्रत्येक दशकाचा विषय त्या त्या
दशकात स्पष्ट सांगितला आहे.
हा संपूर्ण दासबोध वीस दशकात विभागाला
आहे आणि प्रत्येक दशकाचा विषय त्या त्या
दशकात स्पष्ट सांगितला आहे.
नाना ग्रंथांच्या समती I उपनिषदे वेदांत श्रुती I
या दासबॊधामधील विषयास अनेक ग्रंथाचे
आधार घेतले आहेत त्यामध्ये उपनिषदे आणि
वेद हे आधार महत्वाचे आहेत आणि आत्मप्रचित
म्हणजे काय हे शास्त्रप्रचितीबरोबरच
स्वानुभवाचाआधार घेऊन हा ग्रंथ लिहला आहे .
अनेक प्रकारचे आधार घेऊन मांडलेला हा
दासबोध ग्रंथातीलविषय चुकीचे आहेत असे
म्हणता येणार नाही परंतु हे प्रत्यक्ष अनुभवास येते.
मत्सरे यासी मिथ्या म्हणती I तरी अवघेचि ग्रंथ उछदती I
नाना ग्रंथांच्या समती I भगवद्वाक्ये II१७II
अनेक ग्रंथांचा व भगवद्‍ वचनाचा आधार घेऊन
दासबोधातील विषय मांडलेले आहेत,परंतु मत्सरी
माणसे या विषयमांडणीस खोटा म्हणून
हिणवतातपण तसे असेल तर सर्व
भगवंतांच्या वचनांना खोटे मानावे लागेल.
शिवगीता रामगीता I गुरुगीता गर्भगिता I
उत्तरगीता अवधूतगीता I वेद आणि वेदांत II१८II
शिवगीता, रामगीता, गुरूगीता, गर्भगीता, उत्तरगीता अवधूतगीता
इत्यादि अनेक ग्रंथाचा आधार घेऊन हा दासबोध ग्रंथ लिहिला आहे.
भगवद्गीता ब्रह्मगीता I हंसगीता पांडवगीता I
भगवद्गीता ,ब्रह्मगीता , हंसगीता ,पांडवगीता
गणेशगीता,यमगीता ,उपनिषेद भागवत इत्यादि
अनेक ग्रंथाचा आधार घेऊन हा दासबोध
ग्रंथ लिहिला आहे.
भगवद्गीता ,ब्रह्मगीता , हंसगीता ,पांडवगीता
गणेशगीता,यमगीता ,उपनिषेद भागवत इत्यादि
अनेक ग्रंथाचा आधार घेऊन हा दासबोध
ग्रंथ लिहिला आहे.
इत्यादिक नाना ग्रंथ I समतीस बोलिले येथ I
विविध विषयाची स्वरूप असणारी भगवंताची वचणे घेतली आहेत.
भगवद्वचनी अविस्वासे Iऐसा कोण पतित असे I
अनुसरून लिहिले आहे आणि भगवंताच्या
सांगण्यावर विश्वास न ठेवणारा असा हीन
माणूस कोणी असेल असं वाटत नाही.
पूर्ण ग्रंथ पाहिल्याविण I उगाच ठेवी जो दूषण I
एखादा ग्रंथ पूर्ण अभ्यासल्याशिवाय जो त्याला
उगीचच नावे ठेवतो ,तो दुष्ट बुद्धीचा असतो
केवळ मत्सराने द्वेष करीत असतो.
अभिमान उठे मत्सर I मत्सरे ये तिरस्कार I
निर्माण होतो आणि त्यातून क्रोधाचा विचार प्रगटतो.
ऐसा अंतरी नासला I कामक्रोध खवळला I
अशारीतीने मन विकृत होऊन कामक्रोध
खवळलेले असतात आणि अंतरंगात तो
नासक्या मनःस्थितीतजाऊन पोहचतो
हे जगात प्रत्यक्षआढळून येते.
कामक्रोध लिथाडिला । तो कैसा म्हणावा भला
कामक्रोधाने बरबटलेल्या माणसास भले कसे
म्हणावे , कामक्रोधग्रस्त राहू अमृत पिऊन
अमर होण्याऐवजी तो मरून गेला .
आतां
असो हे बोलणें । अधिकारासारिखें घेणें
आता हे बोलणे पुरे करतो, आपली कुवत असेल
तेवढेच त्याने दासबोधातून घ्यावे, पण ते त्याने
अहंकार बाजूस सारून ते घ्यावे हे सगळ्यात
उत्तम होय .
मागां
श्रोती आक्षेपिलें ।जी ये ग्रंथी काय बोलिलें।
या ग्रंथात काय सांगितले आहे ? असा प्रश्न
श्रोत्यांनी सुरवातीला विचारला होता याचे
आतापर्यंत थोडक्यात ऊत्तर दिले.
तुटे संशयाचें मूळ । येकसरां II२८II
दासबोधाच्या अभ्यासाने साधकाच्या वागणे
एकदम बदलते , त्याच्या मनांतील सारे संशय
मिटून साधा सोपा असा मार्ग सांपडतो.
मार्ग
सांपडे सुगम । नलगे साधन दुर्गम
साधना न करता सायुज्यमुक्तिचं रहस्य सहासपणे हाती येते .
नासे अज्ञान दु:ख भ्रांती।शीघ्रचि येथे ज्ञानप्राप्ती।
त्यास ज्ञानप्राप्ति होते, असे या ग्रंथाचे खरे
फळ आहे.
योगियांचे परम भाग्य । आंगी बाणे तें वैराग्य ।
योगी पुरुष वैराग्याला मोठे भाग्य समजतात
ते वैराग्य माणसाच्या हाती बाणते.अंतरंगात
विवेक प्रगटतो, व्यवहारातील चातुर्याने
कसे वागावे ते समजतं.
भ्रांत अवगुणी अवलक्षण । तेचि होती सुलक्षण ।
भ्रांत म्हणजे चुकीच्या कल्पना आणि हीन
लक्षणं असतीलतर ती जाऊन तो उत्तमगुणांचा
होतो, धूर्त अर्थात चतुर होतो, तर्क चालवून
विचक्षण म्हणजे हुशारीने सूक्ष्म विचार करु
लागतो,वेळप्रसंगाची त्याला चांगली जाण येते.
आळसी
तेचि साक्षपी होती ।पापी तेचि प्रस्तावती ।
आळशी माणसे उद्योगी होतात. पापी माणसना
पश्चातापहोतो व ते सुधारतात, भक्तिमार्गाची
निंदा करणारी माणसेआदराने भक्ति करू लागतात .
बद्धचि होती मुमुक्ष । मूर्ख होती अति दक्ष ।
जे प्रपंची गुंतून पडलेले लोकं आहेत ते मुमुक्षु
म्हणजे अध्यात्ममार्गाची वाट धरतात, मूर्ख
अर्थात अज्ञानी लोकसावध होतात आणि जे
अभक्त असतात ते भक्तिमार्गाची कास
धरून मोक्षमार्गाने वाटचाल करु लागतांत.
नाना
दोष ते नासती । पतित तेचि पावन होती ।
दोष नष्ट होऊन माणूस पावन होतो व अपवित्र
माणसे पवित्र होतात.माणसाला उत्तम गती प्राप्त होते.
नाना
धोके देहबुध्दीचे । नाना किंत संदेहाचे ।
नाना उद्वेग संसाराचे । नासती श्रवणें II३६II
कठिण प्रसंगदासबोधाच्या अभ्यासाने ते
सगळे टळतात. संशयामुळेनिर्माण होणारे अनेक
प्रकारचे भ्रम नाहीसे होतात.संसारातीलदुःखाचे
अनेक प्रसंग याना सामोरे जाण्याची कुवत येते.
ऐसी
याची फलश्रुती । श्रवणे चुके अधोगती ।
दासबोधकच्या अभ्यासाने मिळणारी हि
फळश्रुती असून माणसाच्यामनाला खरी
विश्रांती,समाधान व शांति याची प्राप्ति होते.
जयाचा
भावार्थ जैसा । तयास लाभ तैसा
अभ्यास करणाऱ्याची मनोवृत्ती जशी असेल
तसेच त्याला फळ मिळेल.मत्सरग्रस्त पुरुषास
तसेच म्हणजे त्याच्या विचारासारखेच फळ मिळेल.
आता या दासबोधाचे प्रयोजन म्हणजेच “महत्वाची मोक्षप्राप्ती” ही फलश्रुतीच्या रुपाने अनुक्रमें समासाअखेरपर्यंत म्हणजेच दासबोधातील २८व्या ओवीपासून ३८व्या ओवीपर्यंत स्पष्ट केली आहे, ज्यांना आत्महित साधावयाचे आहे त्यांनी दासबोधाचा निश्चित अर्थ गुरुमुखातून जाणून घ्यावा, असं हंसराजस्वामी यानी संकेत कुबडीत ओवी१-८ मध्ये म्हंटलं आहे.
इति
श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे मंगलाचरणनाम समास पहिला II१II
विविध विषयाची स्वरूप असणारी भगवंताची वचणे घेतली आहेत.
भगवद्वचनी अविस्वासे Iऐसा कोण पतित असे I
अनुसरून लिहिले आहे आणि भगवंताच्या
सांगण्यावर विश्वास न ठेवणारा असा हीन
माणूस कोणी असेल असं वाटत नाही.
एखादा ग्रंथ पूर्ण अभ्यासल्याशिवाय जो त्याला
उगीचच नावे ठेवतो ,तो दुष्ट बुद्धीचा असतो
केवळ मत्सराने द्वेष करीत असतो.
निर्माण होतो आणि त्यातून क्रोधाचा विचार प्रगटतो.
अशारीतीने मन विकृत होऊन कामक्रोध
खवळलेले असतात आणि अंतरंगात तो
नासक्या मनःस्थितीतजाऊन पोहचतो
हे जगात प्रत्यक्षआढळून येते.
कामक्रोधाने बरबटलेल्या माणसास भले कसे
म्हणावे , कामक्रोधग्रस्त राहू अमृत पिऊन
अमर होण्याऐवजी तो मरून गेला .
आता हे बोलणे पुरे करतो, आपली कुवत असेल
तेवढेच त्याने दासबोधातून घ्यावे, पण ते त्याने
अहंकार बाजूस सारून ते घ्यावे हे सगळ्यात
या ग्रंथात काय सांगितले आहे ? असा प्रश्न
श्रोत्यांनी सुरवातीला विचारला होता याचे
आतापर्यंत थोडक्यात ऊत्तर दिले.
तुटे संशयाचें मूळ । येकसरां II२८II
दासबोधाच्या अभ्यासाने साधकाच्या वागणे
एकदम बदलते , त्याच्या मनांतील सारे संशय
मिटून साधा सोपा असा मार्ग सांपडतो.
साधना न करता सायुज्यमुक्तिचं रहस्य सहासपणे हाती येते .
नासे अज्ञान दु:ख भ्रांती।शीघ्रचि येथे ज्ञानप्राप्ती।
त्यास ज्ञानप्राप्ति होते, असे या ग्रंथाचे खरे
फळ आहे.
योगी पुरुष वैराग्याला मोठे भाग्य समजतात
ते वैराग्य माणसाच्या हाती बाणते.अंतरंगात
विवेक प्रगटतो, व्यवहारातील चातुर्याने
कसे वागावे ते समजतं.
भ्रांत अवगुणी अवलक्षण । तेचि होती सुलक्षण ।
भ्रांत म्हणजे चुकीच्या कल्पना आणि हीन
होतो, धूर्त अर्थात चतुर होतो, तर्क चालवून
विचक्षण म्हणजे हुशारीने सूक्ष्म विचार करु
लागतो,वेळप्रसंगाची त्याला चांगली जाण येते.
आळशी माणसे उद्योगी होतात. पापी माणसना
पश्चातापहोतो व ते सुधारतात, भक्तिमार्गाची
निंदा करणारी माणसेआदराने भक्ति करू लागतात .
निंदा करणारी माणसेआदराने भक्ति करू लागतात .
जे प्रपंची गुंतून पडलेले लोकं आहेत ते मुमुक्षु
म्हणजे अध्यात्ममार्गाची वाट धरतात, मूर्ख
अर्थात अज्ञानी लोकसावध होतात आणि जे
अभक्त असतात ते भक्तिमार्गाची कास
धरून मोक्षमार्गाने वाटचाल करु लागतांत.
अर्थात अज्ञानी लोकसावध होतात आणि जे
अभक्त असतात ते भक्तिमार्गाची कास
धरून मोक्षमार्गाने वाटचाल करु लागतांत.
दोष नष्ट होऊन माणूस पावन होतो व अपवित्र
माणसे पवित्र होतात.माणसाला उत्तम गती प्राप्त होते.
नाना उद्वेग संसाराचे । नासती श्रवणें II३६II
“मी देह आहे’ या समजुतीमुळे येणारे अनेक
कठिण प्रसंगदासबोधाच्या अभ्यासाने ते
सगळे टळतात. संशयामुळेनिर्माण होणारे अनेक
प्रकारचे भ्रम नाहीसे होतात.संसारातीलदुःखाचे
अनेक प्रसंग याना सामोरे जाण्याची कुवत येते.
कठिण प्रसंगदासबोधाच्या अभ्यासाने ते
सगळे टळतात. संशयामुळेनिर्माण होणारे अनेक
प्रकारचे भ्रम नाहीसे होतात.संसारातीलदुःखाचे
अनेक प्रसंग याना सामोरे जाण्याची कुवत येते.
दासबोधकच्या अभ्यासाने मिळणारी हि
फळश्रुती असून माणसाच्यामनाला खरी
विश्रांती,समाधान व शांति याची प्राप्ति होते.
विश्रांती,समाधान व शांति याची प्राप्ति होते.
अभ्यास करणाऱ्याची मनोवृत्ती जशी असेल
तसेच त्याला फळ मिळेल.मत्सरग्रस्त पुरुषास
तसेच म्हणजे त्याच्या विचारासारखेच फळ मिळेल.
आता या दासबोधाचे प्रयोजन म्हणजेच “महत्वाची मोक्षप्राप्ती” ही फलश्रुतीच्या रुपाने अनुक्रमें समासाअखेरपर्यंत म्हणजेच दासबोधातील २८व्या ओवीपासून ३८व्या ओवीपर्यंत स्पष्ट केली आहे, ज्यांना आत्महित साधावयाचे आहे त्यांनी दासबोधाचा निश्चित अर्थ गुरुमुखातून जाणून घ्यावा, असं हंसराजस्वामी यानी संकेत कुबडीत ओवी१-८ मध्ये म्हंटलं आहे.
खूपच सुन्दर 👌🏻
ReplyDelete